Wstęp - sztuka starochrześcijańska

 Przejście od stylu romańskiego do stylu gotyckiego w średniowieczu odpowiada dokładnie przejściu od sztuki antycznej do sztuki klasycznej w Grecji. Postać uwięziona w surowym kształcie bloku, będąca bardziej architekturą, niż ciałem organicznym, wyzwala się z drętwoty i staje się poruszającym swobodnie Se członki organizmem, który sam siebie utrzymuje w równowadze. W sztuce romańskiej o charakterze tych postaci stanowią proporcje kształtu cielesnego, w sztuce gotyckiej stanowi o nim rytm postawy cielesnej. Łączy to ze sobą obie następujące po sobie fazy. Przejście jest stopniowe i długa droga prowadzi od nieruchomego, bryłowatego kształtu do swobodnie trzymającej się zrównoważonej postaci. Na południu Francji, w bogatej w zabytki Prowansji, zastał styl romański obfitość wzorów. Miejsce kopiującego renesansu Karola Wielkiego zajmuje renesans, odtwarzający z większym zrozumieniem. Jest to południowo-francuski protorenesans, który w szczególności oddziaływał na Italię. Bryła stała się posiadającą swój określony kierunek, stojącą kolumną, powstają posągi kolumny, na których zarysowują się detaliczne mięśnie i przeguby, a surowe linie teraz zaznaczają spadek i układ szaty oraz fryzowana powierzchnie materiału. Obok tych renesansów sztuki antycznej w średniowieczu musimy wspomnieć o utrzymaniu się przy życiu antyku w sztuce bizantyjskiej. W sztuce tej żyje w dalszym ciągu styl wielkich obrazów historycznych, łuków triumfalnych, naturalistyczne przedstawienie w przestrzeni tłumów i bogatych w treść psychologiczną wydarzeń. Znaczenie dziejowe sztuki bizantyjskiej polega na tym, że wpływa ona na początki sztuki włoskiej i daje jej silne podniety w średniowieczu. Trzy ośrodki twórczości bizantyjskiej to: Sycylia, Rowenna i Wenecja. W ten sposób na i Italia swój protorenesans, która polega na wyzwoleniu z bizantyjskiego archaizmu i na przybliżeniu do natury, na dążeniu do malarskiego przedstawienia człowieka i jego otoczenia, na spotęgowaniu i uduchowieniu wyrazu. Wpływ średniowiecza z Zachodu, gotyk, przezwyciężający drętwotę bizantynizmu, wyzwala i powołuje do życia już bardzo wczesne pierwiastki, które J. Burckhardt nazwał kulturą renesansu.

 Renesans antyku staje się dziełem ośrodka nowej kultury; sprawującego władzę, staje się sztuką dworską Karola Wielkiego, czynem niezwykłego człowieka, który był stworzony do panowania i tą ideę panowania drogą naśladownictwa wzorów antycznych podniósł do idei imperium rzymskiego. Powstanie sztuki cesarskiej, sztuki dworskiej, „sztuki pałacowej”, tworzy rasę w narodzie, przeciwieństwo sztuki dworskiej i sztuki ludowej, kontrast tęsknoty za Rzymem i protestującej samoobrony. Przeciwieństwo to w żadnym kraju nie jest tak silne, jak w Niemczech. Naśladuje się przede wszystkim późną sztukę rzymską i sztukę epoki następnej, sztukę starochrześcijańską, w jej obrębie zaś sztukę o charakterze urzędowym, odpowiadającą potrzebie panowania.. Rozpoczęła ona formalizm rzymski jako coś sobie pokrewnego – a więc sztukę naśladowniczą, sztukę grecką z drugiej ręki. Brano się z niesłychanym zapałem do rzeczy, których swego czasu nie traktowano poważnie, które były powszechną konwencją, że podkreślano cechy pierwotne z lekka tylko zaznaczone i nadawano w ten sposób przedmiotom pospolitym i zwykłym doniosłość, która z nich czyniła karykaturę, ze otoczono towar masowy czcią, to zaś, co swawolne brano pobożnie i stosowano do celów kultu. Gdybyśmy mogli porównać ze sobą wzory i naśladownictwa ujrzelibyśmy, że wzory te były bardzo przeciętne  z artystycznego punktu widzenia, a w nieudolnych rękach spadły jeszcze o stopień niżej. Gdybyśmy mogli zajrzeć do dusz tych opiekunów i twórców sztuki, bylibyśmy porażeni intensywnością, z jaka wierzyli oni, jak w świętość, w błahostki wysoko rozwiniętej i przez to imponującej kultury duchowej antyku i stanielibyśmy z szacunkiem wobec świętego zapału, z jakim rzucili się oni na te dzieła To też ze zgroza widzimy, jak wielka dusza i wzniosłe dążenie do kultury zostają tutaj niejako omamione i oszukane odpadkami przeszłości. Następnym stopniem w dziejach sztuki było powstanie sztuki samodzielnej na założonych za Karolingów podstawach. Powstanie jej świadczy o silnej, pierwotnej energii twórczej również w sztuce niemieckiej, która w średniowieczu, obok francuskiej, była najbardziej samodzielna i doniosła. To, co nazwano renesansem ottońskim jest odwróceniem od renesansu i wyzbyciem się przyswojonej sobie swobodnej techniki i przejrzałych sposobów przedstawiania, dążeniem do własnej postawy, do średniowiecza i jego stopnia archaicznego, do romańszczyzny. Chłodna klasyczna postawa przyswojonej sobie sztuki reprezentacyjnej zostaje przetopiona w skrępowanej mowie archaicznej na pewna powściągliwość, która działa jak trwożliwe zakłopotanie i młodzieńcza nieśmiałość. Żywość twarzy staje się wskutek uroczystej drętwoty stylu obrzędowego wyrazem pogrążenia się w sobie i wewnętrznego uporu, swobody, przemienia się we wspaniałą ekstazę. Z pierwiastków naturalistycznych i narracyjnych powstaje, dzięki schematycznemu, uproszczonemu przedstawieniu, wzruszająco nieudolny, lecz mocny i drastyczny styl ludowy. Urzeczywistniony w swej czystej postaci na Zachodzie styl staje się w wielkich okresach romańszczyzny i gotyku, dzięki swemu jednolitemu i zdecydowanemu charakterowi,  prawem dla Europy i wzorem również dla Niemiec. Sztuka niemiecka zostaje wystawiona na działanie wpływów zachodnich.. Styl romański jest stylem francuskim i w swej czystej postaci został importowany do Niemiec.

 Wstęp – Średniowiecze Szukamy początku sztuki nowszej poza fazą starochrześcijańską sztuki antycznej zadając pytanie czy znajdzie się tam początek pewnego zamkniętego w sobie procesu rozwojowego. Ten początek to sztuka wędrówki ludów, która widzimy w średniowieczu. Worringer dopatrywał się ducha gotyckiego średniowiecza już w plecionkach ze wstęg i rzemieni, wytworach tej wczesnej sztuki północnej. Te wczesne plecionki i pełne fantazji układy linii znajdują swój ciąg dalszy w ornamentyce romańskiej i gotyckich zakrętasach. Sztuka pozostająca w związku z wędrówką ludów posiada swa paralelę we wszystkiej sztuce początkującej. Sztuka ta, jako sztuka wczesna, przedstawia wielorakie analogie do wczesnej sztuki antycznej, do sztuki miceńskiej lub kreteńskiej, lub najwcześniejszej archaicznej sztuki gotyckiej.  Sztuka z okresu wędrówki ludów jest nie tylko nowym początkiem, ale także sztuka prymitywną w pozytywnym sensie. W tych stuleciach dokonał się jeden z największych przewrotów w dziejach świata: wtargnięcie nowych, młodzieńczych ludów do świata starożytnego – przedstawiciele starych kultur nazywali te młode ludy „barbarzyńcami”. Ludy te niszczą świat starożytny ogniem i mieczem, zdobywają i podbijają ziemię i państwa starożytnego świata, narzucając mu swe panowanie, swe prawo i swa kulturę. Wyrazem tego przewartościowania jest sztuka i kultura okresu wędrówki ludów. Jej przedłużeniem i dalszym ciągiem jest kultura, która nazywamy : średniowieczną. Taka epoka jak średniowiecze była zdolna do czynów, które dla nas, w tej skali i doskonałości, nie są możliwe. Każda sztuka jest wyrazem woli artystycznej pewnej epoki. Posiada ona wartość dla tej epoki i może być tylko przez nią stworzona w postaci doskonałej. Doskonałość dających się naocznie ująć stosunków może powstać w sztuce tylko dzięki bezpośredniej treści życiowej, która tworzy sobie swą formę. Sztuka średniowieczna w swym charakterze i we wszystkich swych fazach jest spokrewniona z wczesnym i pełnym antykiem.. Archaicznej sztuce antycznej odpowiada pod względem bryłowatości, surowości stylu i monumentalności ujęcia okres romański średniowiecza; jednocześnie nasuwają się paralele do sztuki egipskiej i asyryjskiej.. Klasycznej sztuce greckiej odpowiada gotyk. Dla faz późnych sztuki antycznej i sztuki nowszej posiadamy to samo określenie „Barok”. Nie tylko poszczególne fazy dawnego i nowszego procesu odpowiadają sobie wzajemnie, ale także kolejność, przebieg rozwoju jest w obu przypadkach ten sam. Młode ludy, wśród których najważniejszymi dla ukształtowania średniowiecznego poglądu na świat w dziedzinie religii i sztuki byli Celtowie i Germanie, nie są w swej wspaniałej twórczości ani potomkami, ani naśladowcami Greków. Rozwój nowej sztuki odbywa się na terenie rozwoju sztuki antycznej lub sąsiedztwie tego obszaru. Dokonuje się on w bezpośrednim politycznym, religijnym i artystycznym oddziaływaniu wzajemnym z ogniskami kultury antycznej. Sztuka średniowieczna, tak bogata i tak rozmiłowana w kształtowaniu ciał, tak bohaterska i tak wytworna, jest zarazem sztuką chrześcijańską. Jest ona młodością, która obejmuje spadek po późnej kulturze, noworodkiem o prymitywnym życiu duchowym, które nagle znalazło się w atmosferze dojrzałości i starości. Osobliwością sztuki średniowiecznej, jest to, ze jest ona zarazem młodością i spuścizną po tym co dojrzałe, początkiem i dalszym ciągiem, powstaniem i przebiegiem. Niesłychana siła twórcza ujawnia się w fakcie, że rozwijał się on według własnego prawa.; wytwarzał własna sztukę i kulturę a mimo to wchłonął całkowicie spadek po późnej kulturze, która zastał. Na tym fundamencie nowa kultura wzniosła swą budowle włoską. Sztuka średniowieczna łączy przeciwieństwa w nową bogatszą syntezę, i tam gdzie środki malarstwa i rzeźby nie wystarczają, znajduje w interpretacji alegorycznej sposób, by pogodzić tradycję chrześcijańską  z prastarymi obrządkami pogańskimi, dojrzały pogląd na świat z wczesnymi formami artystycznymi i tęsknoty religijne z pięknem cielesnym. Pionierem tego ruchu staje się Zachód Europy, kultura francuska. Wszystko to, co proste, surowe, pierwotne, archaiczne i klasyczne, wszystko to, co jest nowym ukształtowaniem sztuki i nowym ukształtowaniem życia, nowym sposobem myślenia i kultem religijnym, jest własnym wytworem i wyrosło z młodzieńczego temperamentu tej północnej ludzkości, natomiast wszystko to, co tą prostotę komplikuje jest spuścizną antyczną. Nietwórcze naśladownictwa i powtarzanie zabytków widzianych lub przekazywanych przez tradycję czynów przeszłości istniały zawsze. Nazywamy je stadium rozwoju  restauracjami. Restauracje cechuje zwykle brak popędów wewnętrznych, które tworzą styl. Już choćby dlatego epoka taka jest skazana na naśladownictwo wzorów dawniejszych. Kiedy w okresie sceptycyzmu religijnego ludzkości, uświadamiają sobie uroczysty charakter sztuki archaicznej i usiłują ja wskrzesić, wtedy powstaje zwykle sztuka pozbawiona powagi wewnętrznej, pracująca przy pomocy formułek zewnętrznych., sztuka archaistyczna, nie archaiczna.: prawdziwa sztuka archaiczna powstaje z powszechnego unormowania życia duchowego i z całokształtu kultury archaicznej.

 Dzieje sztuki rozpadają się na dwa wielkie działy : na dzieje sztuki starożytnej i dzieła sztuki nowszej. Sztuka starożytną nazywamy sztukę Egipcjan, Asyryjczyków, Greków i Rzymian, sztuką nowszą – sztukę ery chrześcijańskiej. Pierwszy poświęcony jest archeologii, drugi – historię sztuki. Era chrześcijańska  oznacza początek nowej epoki w sztuce. Przejście od pogaństwa do chrześcijaństwa zapoczątkowuje nową epokę, zarówno w religii jak i sztuce. Chrześcijański charakter sztuki jest rzeczą nową. Jeżeli weźmiemy pod uwagę, że sztuka renesansu i średniowiecza i renesansu do baroku jest sztuka kościelną, wówczas początek nowej sztuki zbiega się z początkiem sztuki starochrześcijańskiej. Sztuka chrześcijańska w swych środkach artystycznych korzysta z form antycznych i nigdzie nie stworzyła specyficznie nowej formy chrześcijańskiej. Malarstwo katakumb, radosna dekoracja ścienna cmentarzysk posługuje się delikatną i pogodną liścianką dekoracji stiukowych grobowców antycznych. Są całkowicie wzorowane na sarkofagach antycznych. Podobnie bazylika.  Ściany i posadzki zdobi się mozaiką podobnie jak w budowlach pogańskich. Sztuka ta z punktu widzenia formy, nie jest sztuka wczesną, lecz dojrzałą. Jeżeli po pewnym czasie udaje odwrócić się uwagę od zmysłowego czaru sztuki i jeśli właśnie w dziełach chrześcijańskich spostrzegamy pewien, często przerażający upadek jakości, to nie jest to zapowiedzią niczego nowego. Upadek sztuki późno antycznej przyczynia się do utrwalenia przesądu, że sztuka chrześcijańska jest dlatego tak obojętna na formę zewnętrzną i dlatego tak niedbała pod względem wykonania artystycznego, ponieważ treść jest dla niej ważniejsza, niż forma.  Kształt widzialny zawdzięcza w niej swa wartość nie samemu sobie – jest ona łatwo czytelnym pismem obrazkowym. Posługiwanie się symbolami w sztuce dla wyrażenia pojęć nadzmysłowych może posiadać dwa źródła. Po pierwsze symbole te mogą sprawiać zadowolenie estetyczne. Po drugie może ono wynikać z potrzeby zmysłowego przedstawienia sobie tego, co duchowe. Okres wczesnego chrześcijaństwa jest okresem najwyższej duchowości. Biblia jest źródłem, z którego życie czerpie ducha i duch czerpie życie. Na początku było „Słowo”: duch w bezobrazowej, logicznej postaci. Wiele tematów pogańskiej sztuki antycznej zachowuje swe znaczenie w sztuce chrześcijańskiej. Znajdujemy ten sam stosunek treści i formy. Jak tam, tak i tu sztuka ucieleśnia mity, opowiada dzieje, portretuje i alegoryzuje, lub dowcipnie igra. Jako cos nowego pozostaje sama treść, chrześcijański pogląd na świat i postacie, które go reprezentują. Dla chrześcijanina jedyną wartością staje się dusza ludzka, miłość uniezależnia się od ciała, zespala ludzi w duchu. Antycznego bohatera, który się odcina od masy i od innych ludzi, wyodrębniają sztuka i literatura i sławiąc go czynią zeń bóstwo. Nowa nauka natomiast stawia uczłowieczenie Boga na pierwszym planie. Ideałem staje się gmina, współżycie ludzi ze sobą na podstawie wzajemnego uznania i miłości bliźniego. To co najbardziej uduchowione w chrześcijaństwie ma źródła pogłębiania zagadnień moralnych w sokratycznej postawie wobec życia i filozofii Platona. Uznanie dla nie bohaterskiego człowieczeństwa, dla prostego człowieka, dla chłopa, dla żebraka jest rysem zasadniczym naturalizmu późno antycznego. Obraz staje się obrazem rodzajowym. W późnym okresie rzeźby greckiej, w pierwszych stuleciach stworzono popiersia, które negują ciało. Późna sztuka rzymska zna cielesne odejście w zaświaty, fizyczne wzniesienie się ku Bogu, jako najwyższa formę uczczenia człowieka. Mamy obrazy – apoteozy, gdzie geniusz lub orzeł unoszą człowieka do nieba. Wyodrębnienie archeologii chrześcijańskiej jako nauki oddzielnej jest wyrazem uczonych o słuszności stanowisk. Sybel scharakteryzował ową sztukę jako antyk chrześcijański.