Wstęp - sztuka starochrześcijańska

 Renesans antyku staje się dziełem ośrodka nowej kultury; sprawującego władzę, staje się sztuką dworską Karola Wielkiego, czynem niezwykłego człowieka, który był stworzony do panowania i tą ideę panowania drogą naśladownictwa wzorów antycznych podniósł do idei imperium rzymskiego. Powstanie sztuki cesarskiej, sztuki dworskiej, „sztuki pałacowej”, tworzy rasę w narodzie, przeciwieństwo sztuki dworskiej i sztuki ludowej, kontrast tęsknoty za Rzymem i protestującej samoobrony. Przeciwieństwo to w żadnym kraju nie jest tak silne, jak w Niemczech. Naśladuje się przede wszystkim późną sztukę rzymską i sztukę epoki następnej, sztukę starochrześcijańską, w jej obrębie zaś sztukę o charakterze urzędowym, odpowiadającą potrzebie panowania.. Rozpoczęła ona formalizm rzymski jako coś sobie pokrewnego – a więc sztukę naśladowniczą, sztukę grecką z drugiej ręki. Brano się z niesłychanym zapałem do rzeczy, których swego czasu nie traktowano poważnie, które były powszechną konwencją, że podkreślano cechy pierwotne z lekka tylko zaznaczone i nadawano w ten sposób przedmiotom pospolitym i zwykłym doniosłość, która z nich czyniła karykaturę, ze otoczono towar masowy czcią, to zaś, co swawolne brano pobożnie i stosowano do celów kultu. Gdybyśmy mogli porównać ze sobą wzory i naśladownictwa ujrzelibyśmy, że wzory te były bardzo przeciętne  z artystycznego punktu widzenia, a w nieudolnych rękach spadły jeszcze o stopień niżej. Gdybyśmy mogli zajrzeć do dusz tych opiekunów i twórców sztuki, bylibyśmy porażeni intensywnością, z jaka wierzyli oni, jak w świętość, w błahostki wysoko rozwiniętej i przez to imponującej kultury duchowej antyku i stanielibyśmy z szacunkiem wobec świętego zapału, z jakim rzucili się oni na te dzieła To też ze zgroza widzimy, jak wielka dusza i wzniosłe dążenie do kultury zostają tutaj niejako omamione i oszukane odpadkami przeszłości. Następnym stopniem w dziejach sztuki było powstanie sztuki samodzielnej na założonych za Karolingów podstawach. Powstanie jej świadczy o silnej, pierwotnej energii twórczej również w sztuce niemieckiej, która w średniowieczu, obok francuskiej, była najbardziej samodzielna i doniosła. To, co nazwano renesansem ottońskim jest odwróceniem od renesansu i wyzbyciem się przyswojonej sobie swobodnej techniki i przejrzałych sposobów przedstawiania, dążeniem do własnej postawy, do średniowiecza i jego stopnia archaicznego, do romańszczyzny. Chłodna klasyczna postawa przyswojonej sobie sztuki reprezentacyjnej zostaje przetopiona w skrępowanej mowie archaicznej na pewna powściągliwość, która działa jak trwożliwe zakłopotanie i młodzieńcza nieśmiałość. Żywość twarzy staje się wskutek uroczystej drętwoty stylu obrzędowego wyrazem pogrążenia się w sobie i wewnętrznego uporu, swobody, przemienia się we wspaniałą ekstazę. Z pierwiastków naturalistycznych i narracyjnych powstaje, dzięki schematycznemu, uproszczonemu przedstawieniu, wzruszająco nieudolny, lecz mocny i drastyczny styl ludowy. Urzeczywistniony w swej czystej postaci na Zachodzie styl staje się w wielkich okresach romańszczyzny i gotyku, dzięki swemu jednolitemu i zdecydowanemu charakterowi,  prawem dla Europy i wzorem również dla Niemiec. Sztuka niemiecka zostaje wystawiona na działanie wpływów zachodnich.. Styl romański jest stylem francuskim i w swej czystej postaci został importowany do Niemiec.

 Wstęp – Średniowiecze Szukamy początku sztuki nowszej poza fazą starochrześcijańską sztuki antycznej zadając pytanie czy znajdzie się tam początek pewnego zamkniętego w sobie procesu rozwojowego. Ten początek to sztuka wędrówki ludów, która widzimy w średniowieczu. Worringer dopatrywał się ducha gotyckiego średniowiecza już w plecionkach ze wstęg i rzemieni, wytworach tej wczesnej sztuki północnej. Te wczesne plecionki i pełne fantazji układy linii znajdują swój ciąg dalszy w ornamentyce romańskiej i gotyckich zakrętasach. Sztuka pozostająca w związku z wędrówką ludów posiada swa paralelę we wszystkiej sztuce początkującej. Sztuka ta, jako sztuka wczesna, przedstawia wielorakie analogie do wczesnej sztuki antycznej, do sztuki miceńskiej lub kreteńskiej, lub najwcześniejszej archaicznej sztuki gotyckiej.  Sztuka z okresu wędrówki ludów jest nie tylko nowym początkiem, ale także sztuka prymitywną w pozytywnym sensie. W tych stuleciach dokonał się jeden z największych przewrotów w dziejach świata: wtargnięcie nowych, młodzieńczych ludów do świata starożytnego – przedstawiciele starych kultur nazywali te młode ludy „barbarzyńcami”. Ludy te niszczą świat starożytny ogniem i mieczem, zdobywają i podbijają ziemię i państwa starożytnego świata, narzucając mu swe panowanie, swe prawo i swa kulturę. Wyrazem tego przewartościowania jest sztuka i kultura okresu wędrówki ludów. Jej przedłużeniem i dalszym ciągiem jest kultura, która nazywamy : średniowieczną. Taka epoka jak średniowiecze była zdolna do czynów, które dla nas, w tej skali i doskonałości, nie są możliwe. Każda sztuka jest wyrazem woli artystycznej pewnej epoki. Posiada ona wartość dla tej epoki i może być tylko przez nią stworzona w postaci doskonałej. Doskonałość dających się naocznie ująć stosunków może powstać w sztuce tylko dzięki bezpośredniej treści życiowej, która tworzy sobie swą formę. Sztuka średniowieczna w swym charakterze i we wszystkich swych fazach jest spokrewniona z wczesnym i pełnym antykiem.. Archaicznej sztuce antycznej odpowiada pod względem bryłowatości, surowości stylu i monumentalności ujęcia okres romański średniowiecza; jednocześnie nasuwają się paralele do sztuki egipskiej i asyryjskiej.. Klasycznej sztuce greckiej odpowiada gotyk. Dla faz późnych sztuki antycznej i sztuki nowszej posiadamy to samo określenie „Barok”. Nie tylko poszczególne fazy dawnego i nowszego procesu odpowiadają sobie wzajemnie, ale także kolejność, przebieg rozwoju jest w obu przypadkach ten sam. Młode ludy, wśród których najważniejszymi dla ukształtowania średniowiecznego poglądu na świat w dziedzinie religii i sztuki byli Celtowie i Germanie, nie są w swej wspaniałej twórczości ani potomkami, ani naśladowcami Greków. Rozwój nowej sztuki odbywa się na terenie rozwoju sztuki antycznej lub sąsiedztwie tego obszaru. Dokonuje się on w bezpośrednim politycznym, religijnym i artystycznym oddziaływaniu wzajemnym z ogniskami kultury antycznej. Sztuka średniowieczna, tak bogata i tak rozmiłowana w kształtowaniu ciał, tak bohaterska i tak wytworna, jest zarazem sztuką chrześcijańską. Jest ona młodością, która obejmuje spadek po późnej kulturze, noworodkiem o prymitywnym życiu duchowym, które nagle znalazło się w atmosferze dojrzałości i starości. Osobliwością sztuki średniowiecznej, jest to, ze jest ona zarazem młodością i spuścizną po tym co dojrzałe, początkiem i dalszym ciągiem, powstaniem i przebiegiem. Niesłychana siła twórcza ujawnia się w fakcie, że rozwijał się on według własnego prawa.; wytwarzał własna sztukę i kulturę a mimo to wchłonął całkowicie spadek po późnej kulturze, która zastał. Na tym fundamencie nowa kultura wzniosła swą budowle włoską. Sztuka średniowieczna łączy przeciwieństwa w nową bogatszą syntezę, i tam gdzie środki malarstwa i rzeźby nie wystarczają, znajduje w interpretacji alegorycznej sposób, by pogodzić tradycję chrześcijańską  z prastarymi obrządkami pogańskimi, dojrzały pogląd na świat z wczesnymi formami artystycznymi i tęsknoty religijne z pięknem cielesnym. Pionierem tego ruchu staje się Zachód Europy, kultura francuska. Wszystko to, co proste, surowe, pierwotne, archaiczne i klasyczne, wszystko to, co jest nowym ukształtowaniem sztuki i nowym ukształtowaniem życia, nowym sposobem myślenia i kultem religijnym, jest własnym wytworem i wyrosło z młodzieńczego temperamentu tej północnej ludzkości, natomiast wszystko to, co tą prostotę komplikuje jest spuścizną antyczną. Nietwórcze naśladownictwa i powtarzanie zabytków widzianych lub przekazywanych przez tradycję czynów przeszłości istniały zawsze. Nazywamy je stadium rozwoju  restauracjami. Restauracje cechuje zwykle brak popędów wewnętrznych, które tworzą styl. Już choćby dlatego epoka taka jest skazana na naśladownictwo wzorów dawniejszych. Kiedy w okresie sceptycyzmu religijnego ludzkości, uświadamiają sobie uroczysty charakter sztuki archaicznej i usiłują ja wskrzesić, wtedy powstaje zwykle sztuka pozbawiona powagi wewnętrznej, pracująca przy pomocy formułek zewnętrznych., sztuka archaistyczna, nie archaiczna.: prawdziwa sztuka archaiczna powstaje z powszechnego unormowania życia duchowego i z całokształtu kultury archaicznej.